Anne Frankplein:1e Stolpersteine herinnering aan Herman+Betty de Lieme

Printerversie

Gepubliceerd op: 28-08-2012 | Gewijzigd op: 29-08-2012
Dinsdagmiddag 28 augustus 2012 werden op het Anne Frankplein* de eerste twee Stolpersteine gelegd. Letterlijk betekent dat 'struikelstenen', die bedoeld zijn ter herinnering aan in de oorlog 1940-1945 omgekomen Joden.
Op het Anne Frankplein, bij de voormalige synagoge, waar de ceremonie plaatsvond herinneren de stenen aan het in 1944 in Auschwitz vermoorde Joods echtpaar Herman Isidor en Betty Lieme-Polak.
Met deze plechtigheid  werden voor Den Bosch de eerste Stolpersteine gelegd. 

Betty Polak en haar man Herman Isidor de Lieme werden in 1943 via Westerbork naar Auschwitz getransporteerd en daar op 28 januari, resp. 31 mei 1944 omgebracht. Herman Isidor was  -in de familie traditie- opper voorzanger  in de synagoge.
Een van hun dochters mevrouw ten Brink-de Lieme vertelde tijdens de ceremonie in de voormalige synagoge over haar Bossche jeugd. Zij woonde met haar ouders voor en in de oorlog boven de voormalige sjoel, speelde daar op straat en ging er onder meer ook naar de sabbathvieringen en naar de Joodse school.

 * Hier staat Anne Frankplein ,een naam die later -vanwege de nabij gelegen synagoge - is ontstaan.
Door die omstandigheid zijn daar vlakbij de Stolpersteine gelegd. De straat voor de synagoge heet officieel Prins Bernhardstraat. De synagoge en huisnummers staan kadastraal op Prins  Bernhardstraat 6 , 8 en 10.

-Boven: mevrouw Ten Brink-de Lieme, dochter van het in de oorlog omgekomen echtpaar -haar ouders -Herman Isidor de Lieme en Betty de Lieme-Polak, voor wie in het trottoir voor de synagoge twee Stolpersteinen zijn gelegd. Aan haar linker zijde zit haar zoon rabbijn Menno ten Brink. -Rechts de ceremonie werd afgewisseld door het Brabants kamer koor Mi Canto, dat liederen uit de Matthausencyclus van Mikis Theodorakis ten gehore bracht. foto's © paul kriel, 28 augustus 2012.

Jan de Wit van de gemeente, die de ceremonie op een meer dan verdienstelijke manier [had georganiseerd ] en leidde en daarvoor door de familie dank werd betuigd en lof werd toegezwaaid, sprak in zijn welkom over toevalligheden.
Niet toevallig was het dat het vandaag- 28 augustus 2012 -precies 70 jaar geleden is dat de eerste Brabantse joden werden verzameld voor het transport naar Westerbork en vervolgens naar Auschwitz, aldus De Wit, die daarmee vooruitliep op een kort historisch overzicht dat Ruud Weismann even later zou houden. De Wit: 'Met die zwarte bladzijde ving een periode aan die ons 70 jaar later nog steeds heel stil maakt en ons vandaag ook bijeenbrengt.'

-Boven: Rabbijn Menno ten Brink -Rechtsboven de zaal van de Toonzaal [voormalige synagoge aan de Prins Bernhardstraat]  met  loco burgemeester Jan Hoskam [4e van links], die namens de gemeente een gedenkwoord sprak. -Rechts: Enkele van de achterkleinkinderen onder wie [2e van links] Daniël ten Brink, zoon van rabbijn Menno ten Brink  hierboven. Daniël stelde een compacte documentaire samen over de Bossche Joodse gemeenschap,de Joodse traditie [gazan] ,die hij binnen de familie voortzet en met een interview met zijn grootmoeder mevrouw Ten Brink-De Lieme. foto's © paul kriele, 28 augustus 2012.

Gedenkplaat van Joodse oorlogsslachtoffers verdwenen
Loco-burgemeester Jan Hoskam stelde zich bescheiden en terughoudend op in deze plechtigheid over een aspect zoals hij zei, dat hij niet heeft meegemaakt en waarover hij alleen heeft horen vertellen : ; Ik heb geen recht van spreken. Mijn verhaal wil ik niet laten opwegen tegen de persoonlijk vertelde verhalen. Ik zal niet wijzen, noch oordelen, noch veroordelen. Het is wijzer eerder stil te zijn,' aldus Hoskam. 'Wie ben ik als ik me verdiep in de gevoelens en levens van degenen die hier herdacht worden. Ik leg graag het accent op de nieuwe generatie.'
Hoskam trok het boetekleed aan voor het feit dat de namen van Joodse slachtoffers bij de schrijn in het stadhuis ontbraken. Ook betreurde hij het dat de gedenkplaat met de namen van  267 Bossche slachtoffers naar Eindhoven is verplaatst. 'We hadden er scherper op moeten letten,' sprak de loco- burgemeester.

Vervolgens sprak mevrouw Ten Brink-de Lieme, de dochter van Herman Isidor en Betty de Lieme, die mede namens haar zusje Carlie en Ingrid achter het katheder stond.
'Het is een bijzondere gewaarwording om hier weer te staan. Normaal was dit onze plaats, ons huis hierboven en de sjoel waar we wekelijks kwamen. Na de oorlog heb ik dit gebouw niet meer zo aangetroffen.
Stolpersteine ofwel  struikelsteen, het heeft voor mij ook de betekenis als spel. We speelden hier voor de sjoel op de stoep:  knikkeren, hoepelen, hinkelen, touwtje springen en steppen. We struikelden er ook. Dat is wel erg frappant. Op deze stoep, waar straks de Stolpersteine gelegd worden..  Wie had dit ooit kunnen vermoeden?

Die Stolpersteine komen er niet voor ons. Wij hopen vooral dat dit een blijvende herinnering zal zijn voor allen hier aanwezig en voor de generaties die na ons komen opdat allen die zijn omgekomen nooit zullen worden vergeten' .

Ruud Weissmann
Weissmann begon zijn compact historisch overzicht met de herinnering aan de laatste huwelijkssluiting in de oorlog in deze voormalige synagoge,. Dat was in september 1942 tussen Aäron en Baumint, het echtpaar dat na deportatie niet terugkeerde. De plechtigheid voltrok zich onder meer met zang en muziek met daarin onder meer de stem van Barend Spiero en van haar vader [ gazan] als voorzanger.
De Joden waren goed ingeburgerd in de samenleving er waren tal van beroepen, die door  Joden werden uitgeoefend : apotheker, advocaat, winkeliers,  slagers, tandarts en textielhandelaren Ze waren ook gezagsgetrouw.
Vóór 1940 was er nog geen sprake van anti-semitisme in Brabant.
Het leek voorspoedig te gaan in Brabant met de Joden,  tot de Kristallnacht..

Joodse Raad
Weissmann  sprak ook over de mentaliteit en de gezagsgetrouwe houding van de Joodse gemeenschap.

Door de aanmeldingen in october 1941 zijn we te weten gekomen hoeveel Joden er in Den Bosch woonden: er waren bij de Burgerlijke stand 480 aanmeldingen.
Na 1942 leidde separaties en isolaties tot een sociaal getto, aldus Weissmann. Men mocht niet meer  samenkomen en evenmin omgaan met andere [geloofsrichtingen]. Er kwamen ook aparte Joodse scholen
70 jaar geleden werden de eerste Joden in Brabant opgeroepen om zich in Den Bosch te verzamelen.
Het was niet de Joodse Raad, maar de Burgerlijke Stand van de Gemeente Den Bosch die de namen van Joden aan de Sicherheitsdienst in Amsterdam had doorgegeven. Overigens bestond de Joodse Raad al voor de tijd van de deportaties.

Op 28 augustus 1942 vond het eerste transport plaats. Het enige dat de Raad kon doen was vrijstelling verlenen en Joden helpen bij deportaties.Negen maanden later vertrok de laatste groep naar Duitsland. Twee van de drie Bossche Joden werd vermoord. '
In november 1944 vond weer een gebedsdienst in de synagoge plaats.
Na 1945 richtte de Joodse gemeenschap zich weer op.

Na de toespraak van Ruud Weismann en een intermezzo van het Mi Cantokoor met  liederen uit de Mauthausencyclus, volgde de steenlegging voor de deur van de synagoge.

Maar eerste nog leidde rabbijn Menno ten Brink de documentaire in van diens zoon Daniël, die de titel heeft '4 generaties Chazzanoet'. De  dvd gaat over het Joodse Den Bosch en over zijn eigen ontwikkeling als gazan [voorzanger].
'Het is,' aldus Menno ten Brink, 'een project hoe hij zelf is en wat zijn identiteit is. 
Daniël is van de familie De Lieme de vierde generatie met gazans,leraren en rabbijnen.
Rabbijn Menno ten Brink sloot af met: 'De naam van opa De Lieme blijft voortbestaan dankzij de stem van mijn zoon Daniël.
'Zo lang wij leven blijven zij leven, zolang wij hen maar blijven gedenken.'

	De Duitse kunstenaar Gunter Demnig zelf bezig met het leggen van twee  [herinnerings]  Stolpersteine, een idee dat hij zelf bedacht heeft. foto's © paul kriele, 28 augustus 2012.

	-Boven links de twee Stolpersteine die herinneren aan het echtpaar Herman Isidor en Betty de Lieme-Polak. -Boven:  De kunstenaar Gunter Demnig. -Links: Mevrouw Gebhart, die als eerste het initiatief nam om te komen tot twee Bossche Stolpersteine foto's © paul kriele, 28 augustus 2012.

Slotgebed en afscheid

-Boven: Voor een slotgebed vroeg rabbijn Menno ten Brink aan alle acht achterkleinkinderen dat gebed met hem te doen. Zijn zoon Daniël staat uiterst rechts [rechter foto]. -Rechts: Een emotioneel afscheid. foto's © paul kriele, 28 augustus 2012.

*Stolpersteine
Het Europese Stolpersteine project werd in 1997 bedacht door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig die tijdens de plechtigheid aanwezig was en zelf de eerste Bossche stenen heeft gelegd. Demnig wil met de stenen de buurtgeschiedenis rond deportaties uit de Tweede Wereldoorlog zichtbaar maken. Door de confrontatie met de stenen [struikelen] in het straatbeeld gaan mensen met het hoofd en het hart nadenken over deze vaak vergeten geschiedenis.
Er liggen al stenen in 300 Europese steden en dorpen die herinneren aan slachtoffers van het Nazi-regime.

Terug naar boven